هفتمین نشست تخصصی شعر کودک و نوجوان با موضوع «آیا شعر کودک و نوجوان زنانه شده؟»، شامگاه چهارشنبه ۳۰ مهر ۱۴۰۴، با حضور جواد محقق، بابک نیک‌طلب، افسانه موسوی گرمارودی، انسیه موسویان، سعیده موسوی‌زاده، مریم زندی، سورنا جوکار و جمعی از شاعران در سالن صفارزاده حوزه هنری برگزار گردید.
در آغازی این نشست سورنا جوکار با اشاره به موضوع این نشست، بیان کرد: فضای شعر کودک و نوجوان غالبا در دست بانوان بوده هست، به ویژه اینکه خانم‌ها به واسطه مادر بودن درک و دریافت بیشتری در حوزه شعر کودک و نوجوان دارند. چنان که خانم کلر ژوبرت جایی گفته بودند «من نمی‌خواستم داستان‌نویس شوم؛ ابتدا برای فرزندان خودم نوشتم و کم‌کم نوشتن برایم جدی‌تر شد». اگرچه به مرور حضور آقایان شاعر هم در این حوزه بیشتر شده هست ولی فضای غالب شعر و ادبیات کودک و نوجوان در دست خانم‌ها هست.
جوکار ادامه داد: این جلسه را ترتیب دادیم تا درباره موضوع زنانه شدن شعر کودک با هم هم‌اندیشی کنیم. امیدواریم در پایان این جلسه بتوانیم به فتح بابی در این موضوع برسیم.
واقعا تعداد شاعران زن در شعر کودک و نوجوان بیشتر هست؟
سپس جواد محقق شاعر کودک و نوجوان، بیان کرد: از آنجا که من خیلی به این شبه تقسیم‌بندی‌های شبه فمنیستی اعتقاد ندارم، شاید به این موضوع خیلی فکر نکردم. با این وجود بخشی از این وضعیت را طبیعی می‌دانم، چون ارتباط بچه‌ها تا اواخر دبستان با مادرها و معلمان خانم هست. اگرچه باید به این سوال جواب بدهیم که آیا واقعا اینطوری هست؟ یعنی تعداد خانم‌ها در شعر کودک و نوجوان بیشتر از آقایان هست؟
جوکار در پاسخ به صحبت‌های محقق، بیان کرد: بنا بر تجربه خودم در بازار نشر، به طور نسبی متوجه شدم از هر صد تا اثر تألیفی که به دست من می‌رسد، بالای ۹۰ تا از آنها را خانم‌ها نوشته‌اند. آثار آقایانی که برای نشر تأیید می‌شد مساوی قرار دارای بود ولی تولیدات خانم‌ها یبشتر قرار دارای بود. بعدتر به مرور دیدیم از شاعران و نویسندگان آقا کاری به دست ما نمی‌رسد، مگر از سمت پیشکسوت‌ها. بنابراین کم‌کم در فضای نشر هم آثار خانم‌ها غلبه کرد. بعد که کتاب‌های ترجمه را هم بررسی کردم، دیدم وضع همین هست. نکته دیگر این قرار دارای بود که من دیدم در عزیزان جوان‌تری که به سمت ادبیات کودک و نوجوان می‌آیند، باز تعداد خانم‌ها بیشتر هست. نویسندگان جوان کودک و نوجوان، در آقایان هم خیلی کمتر هست. این حاصل تجربه و تحقیق و پژوهش میدانی من هست که بله، تعداد خانم‌ها در شعر و ادبیات کودک و نوجوان بیشتر هست.
در ادامه جواد محقق، بیان کرد: البته این اتفاق فقط در عرصه کودک و نوجوان رقم نخورده، بلکه در شعر بزرگسال هم همین هست. حتی امروزه در قبولی‌های دانشگاه هم خانم‌ها بیشتر هستند. آن زمانی که در بنیاد شعر و ادبیات جوایز کتاب را برگزار می‌کردیم، شامل جایزه پروین را، دیدم تعداد خانم‌هایی که آثار می‌فرستند به مراتب از آقایان بیشتر هست. این نشان می‌دهد که این قاعده آنجا هم حاکم هست. به نظرم این شرایط فقط مختص ادبیات کودک و نوجوان نیست.
سورنا جوکار با اشاره به صحبت‌های محقق، بیان کرد: من می‌دانم همان‌قدر که خانم‌ها امکان داردستند کار کنند، برای آقایان هم فضا مهیا قرار دارای بود. اما چیزی که باعث گردید به این موضوع فکر کنیم این قرار دارای بود که با غلبه آثار خانم‌ها در شعر کودک، شاید مخاطب با روحیات مردانه آشنا نشود. این موضوع به ویژه برای پسربچه‌ها موضوع مهمی هست. امروز نویسندگان و شاعرانی داریم که خانم هستند ولی با لحن و ادبیات زنانه برای پسرها و آقایان می‌نویسند.
طبق تحقیق من، نگاه زنانه در شعر زنان بیشتر هست ولی در شعر آقایان نگاه مردانه پررنگ نیست
در ادامه افسانه موسوی گرمارودی، نویسنده و پژوهشگر شعر کودک و نوجوان، بیان کرد: یک زمانی ما در جلسات مجلات رشد هم همین وضعیت را مشاهده می‌کردیم. منتها من در این چندین روزی که موضوع جلسه را شنیدم، خیلی تلاش کردم که با روان‌شناس کودک و دوستانی که در این موضوع کار کرده بودند، صحبت کنم. واقعیت این هست که ما در علوم تربیتی، ما به یک عطوفت مهربانانه و مادرانه‌ای در شعر و ادبیات کودک نیاز داریم. در مدارس هم این نیاز دیده خواهد گردید؛ حتی مدارسی که تلاش می‌کردند مدرسه پسرانه را خیلی پسرانه کنند. آنها هم به مرور به این نتیجه رسیدند یک تعدادی از معلم‌ها را از خانم‌ها انتخاب کند، چون نیاز روحی و روانی بچه‌های مدرسه قرار دارای بود. من خودم این را به عینه در بچه‌های مدرسه دیدم.
موسوی گرمارودی ادامه داد: نیز درباره غلبه حضور خانم‌ها در فضای شعر کودک باید بگویم ما در هر جلسه و کلاسی که شرکت می‌کنیم، اکثریت با خانم‌ها هست. اما فکر می‌کنم در پایان کار و در رشته‌های متعدد دانشچندین اوقات، چیزی که اتفاق می‌افتد این هست که خانم‌ها بعدش مشغول زندگی می‌شوند و این آقایان هستند که گوی سبقت را می‌ربایند. با این‌همه، این اتفاق در ادبیات کودک اتفاق نیفتاد و خانم‌ها همچنان کارشان را ادامه دادند. علتش هم این هست که نیاز مخاطب کودک به همین نگاه مادرانه بیشتر هست. چون ما مخاطب‌محور هستیم، نتیجه کار هم در این مسأله اینطوری گردید که ماندگاری شعرای کودک خانم، نسبت به حوزه‌های دیگر، بیشتر بوده هست.
وی افزود: من در هفته اخیر صد تا شعر را در بررسی کردم تا ببینم همانگونه که از نظر تعداد شاعران خانم بیشتر هستند، از نظر محتوایی هم ما چنین مسأله‌ای را داریم؟ چون یقینا زنانه شدن شعر کودک به مخاطب دختر آسیب نمی‌زند ولی مخاطبان پسر ما ممکن هست آسیب ببینند. من بررسی کردم تا ببینم شعرهای بانوان شاعر از نظر زبانی و محتوایی مشکلی ایجاد کرده یا نه؟ صد تا شعر را از چهار بانو و چهار آقای شاعر بررسی کردم. چیزی که برایم جالب قرار دارای بود این قرار دارای بود که از ۵۰ تا شعر در شعر بانوان، ۱۵ تا امکان داردستیم بگوییم از این شعرها، یا از لحاظ زبانی یا محتوایی، از الفاظ و موضوعات زنانه استفاده کرده بودند. جالب‌تر اینکه در ۵ تا از ۵۰ تا شعر درباره موضوعات مردانه نوشته بودند یا برخوردشان با ان موضوع به نحوی قرار دارای بود که انگار یک شاعر مرد آن شعر را نوشته هست. ولی امکان دارد بیان کرد ۳۰ تا از این شعرها هم برای دخترها و هم پسرها مناسب قرار دارای بود. یعنی ۳۰ درصد شعرهای بانوان شاعر در این بررسی زنانگی و فقط ۱۰ درصدشان مردانگی دارای بود.
موسوی گرمارودی ادامه داد: ولی آمار آقایان خیلی جالب قرار دارای بود. من از ۵۰ تا شعر که از آقایان مطالعه کردم، فقط ۶ تا شعر قرار دارای بود که زنانگی در آن دیده می‌شد و فقط ۳ تا از این شعرها مردانگی داشتند. جالب اینکه ۴۱ شعر از این ۵۰ شعر هم برای پسرها و هم برای دخترها مناسب قرار دارای بود.
این پژوهشگر با اشاره به این پژوهش، بیان کرد: خانم‌های شاعر هم امکان داردند شعر مناسب پسرها بگویند ولی باید شیوه بیانی‌مان متفاوت از شعرهای دخترانه و زنانه باشد. منتها ما به این مقوله توجه نکردیم. در خیلی از این شعرها، حتی اگر خانم‌ها تلاش کرده باشند مخاطب را یک‌سویه فرض نکنند، بعضی موضوعات زنانه در آنها زیاد هست. مثلا صحبت از ترس در شعرهای بانوان خیلی زیاد هست. می‌خواهم بگویم اینکه این پسر در این سن نیاز عاطفی‌اش چیست و با چه لحن و ادبیاتی باید به آن پرداخت، مهم هست. من طی این بررسی متوجه شدم که فرقی نانجام می‌دهد این شعر را آقا یا خانم نوشته هست، ولی باید درباره محتوای شعر نگرانی و توجه داشته باشیم.
چرا حضور شخصیت پدر در شعر کودک و نوجوان کم هست؟
سپس سورنا جوکار، بیان کرد: به خاطر همین غلبه نگاه زنانه در شعر کودک هست که امروز شخصیت پدر را کمتر در شعرها و داستان‌ها می‌بینیم. زنانه شدن ادبیات خیلی اتفاقات را تغییر می‌دهد که شاید ما متوجهش هم نباشیم. انگار یواش یواش آقایان در شعر کودک و نوجوان حضوری ندارند.
در ادامه بابک نیک طلب، بیان کرد: اولا شعر کودک دارد زنانه خواهد گردید یا شاعران کودک و نوجوان بیشتر زنان هستند؟ شاید در دفتر یک شاعر خانم شعرهای مردانه بیشتر باشد ولی ناشر از او چیز دیگری بخواهد. این درباره مردها هم صادق هست. چون چیزی که ناشر یا موسسات از ما می‌خواهند، بر آثار تولیدی و منتشرشده اثر می‌گذارد.
نیک‌طلب با انتقاد از بی‌توجهی به شعر کودک و نوجوان، بیان کرد: مسأله اصلی این هست که شعر کودک محروم از حمایت‌ها هست. در باغ کتاب تهران دویست تا قفسه کتاب هست ولی اگر به این قفسه‌ها نگاه کنید، حتی یکی از آنها شعر کودک و نوجوان نیست. رمان‌های وحشت و فانتزی و علمی و … هست ولی شعر کودک و نوجوان نه. وقتی وضعیت اینطوری هست، دیگر زنانه و مردانه شدن شعر مسأله بعدی هست.
وی با اشاره به موضوع نشست، بیان کرد: چرا تعداد خانم‌ها بیشتر هست؟ دو نفر از پرکارترین شاعران کودک خانم شکوه قاسم نیا و آقای کشاورز هستند. البته کارهای خانم قاسم نیا بیشتر هست. از آغاز شعر کودک و نوجوان هم یکی از چهره‌های شاخص خانم پروین دولت‌آبادی هست که جزو سه تا شاعر پیشکوست این حوزه هست. پس از ابتدا هم خانم‌ها در این حوزه بیشتر فعال بودند. در دوره‌های اخیر هم آقایان به سمت نیامدند، چون سخت هست که معیارهای شعر کودک را در آثارشان قبول کنند. افرادی که بین شعر کودک و بزرگسال در رفت وآمد هستند زیاد هست ولی این در بین خانم‌ها کم هست. اکثر خانم‌ها با افتخار می‌گویند ما شاعر کودک هستیم و از آن ابایی ندارند. اولین مسأله در شعر کودک این هست که شاعر خودش را متعلق به این حوزه بداند و به آن افتخار کند. خودمان هم اوائل کسر شأن‌مان می‌شد ولی الآن می‌گوییم شاعر کودک و نوجوان هستیم.
وی افزود: البته ما آماری نداریم که چقدر شعر کودک گفته شده و چه تعداد از انها متعلق به خانم‌ها بوده هست. منتها خانم‌های شاعری هستند که پر کار هستند و در سال‌های اخیر، در هر سال، سی چهل تا کتاب چاپ کرده‌اند. این هم روی این موضوع تأثیر می‌گذارد. یعنی فکر می‌کنیم تعداد شاعران زن زیاد هست. نیز خانم‌ها بیشتر پیگیر اتفاقات شعر کودک و نوجوان هستند. در صورتی که آقایان اینطور نیستند و در جلسات و برنامه‌های ادبی این حوزه حضور ندارند. اینکه چرا آقایان در این سال‌ها نتوانستند ظهور و بروز زیادی نداشتند، به خاطر این هست که مثل خانم‌ها برای دیده شدن شعرشان تلاش نمی‌کنند.
نمی‌شود نگران نگاه زنانه در شعر کودک بود
سپس انسیه موسویان شاعر کودک و نوجوان، بیان کرد: وقتی موضوع نشست را فهمیدم، به این فکر کردم که ضرورت این بحث چیست؟ آیا شما این اتفاق را یک بحران می‌دانید یا نه؟ اگر بحران هست باید از یک بعد به آن بپردازیم. ولی بعد روی پوستر دیدم که موضوع نشست سوالی هست. من فکر می‌کنم از دو بعد امکان دارد به این موضوع پرداخت. البته امکان دارد از جنبه‌های مختلف مثل زبان‌شناسی و روان‌شناسی و… به آن پرداخت. من خودم به جنسیتی کردن ادبیات اعتقاد ندارم ولی به هرحال این موضوع دغدغه ذهنی شده هست.
موسویان ادامه داد: اینکه زنان شاعر از نظر تعداد زیاد شده‌اند، من فکر می‌کنم در حوزه‌های مختلف این اتفاق افتاده هست. همین هفته پیش جلسه‌ای درباره شعر کودک و نوجوان قرار دارای بود که از بین چهل نفر، فقط دو آقا حضور داشتند و بقیه حاضرین خانم بودند. من فکر می‌کنم این اتفاق محصول تحولات اجتماعی هست که در آن حضور خانم‌ها به خاطر تحصیل و مسائل دیگر، بیشتر شده هست. من این را لزوما منفی هم نمی‌دانم. وقتی طی این سال‌ها خانم‌ها امکان تحصیل پیدا می‌کنند و در جامعه حضور بیشتری پیدا می‌کنند، در شعر و ادبیات هم حضورشان بیشتر خواهد گردید. بُعد بعدی قضیه هم تأثیر نگاه زنانه در آثار خلق‌شده هست که به نظرم این موضوع مهم‌تری هست.
وی افزود: غالب شدن نگاه زنانه باعث شده تجربه‌های زیسته زنانه در شعر بیشتر شود و حساسیت‌ها و لطافت و عاطفه‌محوری در شعر ظهور و بروز بیشتری پیدا کند. هم لحن و بیان لطف شدند، هم تصاویر. البته این مختص شعر نان نیست و این نگاه زنانه را در شعر آقایان هم می‌بینیم. مثلا شعر معروف آقای کشاورز که پاییز را به شکل یک خانم جاجیم‌باف می‌بیند. همین آقای کشاورز یک کتاب دیگر هم دارد که در آن لالایی‌های بابایی داشتند. خود این ساختارشکنی قرار دارای بود. ولی همانذطور که عرض کردم این لطافت در شعر آقایان هم هست. وی از آن جهت که شما نگران کمتر شدن مفاهیم مردانه هستید، من فکر می‌کنم بازهم نگرانی نیست. چون در شعر زنان هم به این موضوع پرداخته شده هست؛ اگرچه از نگاه زنانه. مثلا ما شعرهای دفاع مقدسی داریم که از زبان خانم‌ها سروده شده و فرهنگ شجاعت و شهادت و… را به خوبی منعکس کرده‌اند. به همین دلیل من فکر می‌کنم حضور نگاه زنانه جای نگرانی ندارد.
موسویان بیان کرد: زمانی جای نگرانی هست که این تبدیل به کلیشه‌های جنسیتی شود، به ویژه که کلیشه در ادبیات مذموم هست. اینکه خورشید همواره خانم هست و گرگ همواره آقاست. یا اینکه شخصیت دختر در شعرها همواره مهربان هست و پسرها همواره شلوغ و شر و شیطان هست. این ناخودآگاه این کلیشه‌خای جنسیتی روی شعر تأثیر گذاشته هست. اگر شعر زنانه جنسیتی شود، جای نگرانی دارد. نیز ممکن هست شعرهای زننانه بیش از حد لطیف و رقی باشد که این هم مذموم هست. به نظرم باید در کنار نگاه لطیف زنانه، نگاه انتقادی و جستجوگرانه و ویژگی‌های مردانه را هم داشته باشیم؛ فارغ از اینکه شاعر زن یا مرد هست.
این شاعر ادامه داد: در کارگاه‌هایی که در کانون پرورش فکری داشتم، باز هم حضور دختران نوجوان بیشتر قرار دارای بود. کارگاه‌های دختران خیلی فعال و پرشور قرار دارای بود. پسرهای نوجوان بودند ولی همواره در اقلیت بودند. همین نشان می‌دهد که حضور بانوان شاعر بیشتر هست و نگاه زنانه غلبه دارد.
شعر به صورت کلی و شعر کودک و نوجوان به صورت ویژه، زنانه و مادرانه است
سپس مریم زندی شاعر کودک و نوجوان، بیان کرد: من فکر می‌کنم شعر و ادبیات کودک و نوجوان خواه‌ناخواه زنانه هست. مثلا درباره شعرهای لالایی، چون خانم‌ها از کودکی برای بچه‌ها لالایی می‌خوانند، لالایی‌ها اغلب توسط زنان نوشته شده هست. پس شروع ادبیات کودک و نوجوان، مادرانه هست و امکان دارد بیان کرد ریشه‌های این شعر زنانه هست. جالب اینجاست که آقایان گفتند ما هم لالایی‌های پدرانه بگوییم ولی موفق هم نبودند و یکی از آن کتاب‌ها خیلی هم حاشیه‌دار گردید. می‌خواهم بگویم ریشه ادبیات کودک و نوجوان، مادرانه هست.
زندی ادامه داد: من چندین تا مقاله و پایان‌نامه را درباره این موضوع بررسی کردم و به موضوع جالبی رسیدم. یکی از این پژوهش‌ها بیان می‌کند از دهه هفتاد به بعد افزایش نسبی زنان شاعر شکل گرفت. خودمان هم می‌دانیم سردمداران این حوزه آقایان بوده‌اند ولی به مرور حضور خانم‌ها بیشتر خواهد گردید. البته امروز هم کسانی که برای ادبیات کودک و نوجوان تصمیم می‌گیرند آقایان هستند. این تحقیق بیان می‌کند ادبیات کودک و نوجوان دست مردها بوده ولی از دهه هفتاد به بعد حضور خانم‌ها بیشتر شده هست. از سال ۸۳ تعداد شاعران و نویسندگان زد خیلی زیاد گردید.
وی افزود: جالب اینکه محتوای کتاب‌ها، مثل اسم شخصیت‌ها و قهرمان و موضوعات مردانه، دو برابر زنان بوده هست. پس نامکان داردیم بگوییم محتوا زنانه شده هست. یعنی با اینکه تعداد زنان و نویسندگان خانم زیاد شده هست، باز هم محتوا مردانه هست. نکته بعدی اینکه خیلی از کتاب‌ها درباره مشاغل حرف می‌زند و همه مشاغل مردانه هست. در شعر و داستان کتاب‌های مشاغل زیادی چاپ می‌کنیم و همین موضوع آثار را مردانه انجام می‌دهد. مثلا من تا حالا کتابی ندیدم که درباره آرایشگری زنان یا شغل‌های زنانه باشد.
زندی بیان کرد: به نظر من شعر به صورت کلی زنانه هست و عجیب نیست که شعر کودک و نوجوان هم نگانه زنانه بیشتری داشته باشد؛ کما اینکه بخش زیادی از شعر بزرگسال ما هم درباره زن و با نگاه زنانه هست.
بیشتر مخاطبان ادبیات کودک و نوجوان، دختران هستند
در ادامه سعیده موسوی‌زاده شاعر کودک و نوجوان، بیان کرد: اینکه من زن هستم یا مرد هستم و چگونه به دنیا نگاه می‌کنم، بستگی به ضمیر ناخودآگاه و تربیت و رشد و آموخته‌های من دارد. نمونه‌های زیادی هم داریم. مثلا دو تا از درخشان‌ترین کارهای آقای فرهاد حسن‌زاده از دیدگاه دو دختر هست؛ یکی کتاب «هستی» و دیگری «زیبا صدایم کن» و هر دو کتاب هم موفق هست. اگرچه این دخترها خیلی شیطنت دارند ولی در عالم واقع هم دخترهای زیادی هستند که شیطنت دارند و شلوغ هستند. چرا ما از آقای حسن‌زاده توقع داشته باشیم که درباره پسرها کتاب بنویسد؟ نگاه و ضمیر ناخودآگاه این نویسنده او را به سمت چنین اثری می‌برد.
موسوی‌زاده ادامه داد: خود من به تازگی «کیوان در محوطه جریمه» را داشتم که یک داستان کاملا پسرانه هست. شخصیت اصلی پسر هست و خیلی شر هست. من نامکان داردم خودم را محکوم کنم که چرا درباره یک پسر کتاب نوشتی؟ به ویژه اینکه من در خانواده‌ای زندگی کردم که ۵ تا برادر داشتم و خودم هم خیلی شیطان بودم. مدام درحال بازی‌های پسرانه بودم، با اینکه روحیات دخترانه هم داشتم. به نظر من شاعر و نویسنده باید هرچه که از ناخودآگاهش می‌اید، بنویسد و بگوید. اینکه منِ نیوسنده فکر کنم که باید یک نگاه زنانه و مادرانه داشته باشم یا نگاه مردانه داشته باشم، خوب نیست. این شعر را تصنعی انجام می‌دهد و از ماهیت خودش تهی انجام می‌دهد.
وی افزود: البته من امکان داردم خودم را جای یک پسر بگذارم. حتی امکان داردم خودم را جای یک درخت بگذارم. هنر شاعری این هست. شاعر باید بتواند همزادپنداری کند. با هر چیزی در جهان ارتباط برقرار کند و خودش را جای آن بگذارد. اینکه تعداد شاعران زن زیاد هست یا نگاه زنانه در شعر زیاد شده، دو تا مسأله متفاوت هست. باز هم من یان را قبول ندارم. اصلا نگاه زنانه در شعر یعنی چی؟ اصلا نامکان داردیم تعریفی درباره آن ارائه دهیم. مثل خود شعر قابل تعریف نیست. یعنی چی نگاه زنانه یا مردانه در شعر؟
موسوی‌زاده با اشاره به مخاطبان شعر کودک و نوجوان، بیان کرد: ضمن اینکه مخاطب شعر کودک ما دختران هست. کدام پسر دنبال شعر کودک و نوجوان می‌گردد؟ به نظر پسرها شعر چیز مسخره‌ای به نظر می‌آید. من خودم از جلوی مدرسه پسرانه رد می‌شدم، وقتی که مجلات رشد را رایگان بین بچه‌ها توزیع می‌کردند، دیدم که آنها در کوچه مجلات را توی هوا پرت می‌کردند و زیر پا له می‌کردند. پس این هم یکی از دلایلی هست که هم شاعران زن در شعر کودک و نوجوان بیشتر هستند و هم خود به خود نگاه زنانه بیشتر خواهد گردید.
دیدگاه‌ها