به گزارش شبکه خبر، در جریان معاملات روزمره، همواره احتمال وقوع حوادثی چون آتش‌سوزی، سیل یا سرقت وجود دارد. اما اگر کالایی پیش از تحویل به خریدار از بین برود، چه کسی باید خسارت را جبران کند؟ پاسخ این پرسش در مفهوم حقوقی «ضمان معاوضی» نهفته هست؛ اصلی که نقش مهمی در تعیین مسئولیت طرفین معامله دارد.
ضمان معاوضی از مفاهیم مهم در حقوق مدنی ایران هست که در تمام جوامع حقوقی نیز ریشه‌ای عقلانی دارد. بر اساس قانون، با امضای قرارداد خرید و فروش، مالکیت مال به خریدار منتقل خواهد گردید و در حالت عادی، اگر مال از بین برود، زیان متوجه خریدار هست. با این حال، قانون‌گذار در چندین موارد استثنا قائل شده و فروشنده را همچنان مسئول دانسته هست.
به‌موجب این استثنا، اگر کالا پیش از تحویل یا در شرایط خاصی پس از تحویل و در مدت مشخص از بین برود، فروشنده باید مبلغ دریافتی را به خریدار بازگرداند.
ضمان از دیدگاه حقوقی؛ قراردادی یا قهری؟
در لغت، «ضمان» به‌معنای تعهد و التزام هست؛ یعنی مسئولیتی که فرد در برابر دیگری بر عهده دریافت می‌کند. در حقوق، ضمان ممکن هست از قرارداد (ضمان عقدی) یا بدون اراده طرفین، از قانون (ضمان قهری) ناشی شود. ضمان معاوضی نوعی ضمان هست که در عقود «معوض» یعنی معاملاتی که در آن دو طرف چیزی را در برابر چیز دیگری می‌دهند، مطرح خواهد گردید.
تفاوت عقد معوض و غیر معوض
در عقود غیر معوض، مانند هدیه یا صدقه، شخص در برابر مالی که می‌دهد، چیزی مطالبه نانجام می‌دهد. اما در عقد معوض مانند خرید و فروش –هر دو طرف تعهد متقابل دارند: فروشنده باید مال را تحویل دهد و خریدار پول را بپردازد. منطقی نیست که خریدار مبلغی پرداخت کند اما کالایی دریافت نکند، حتی اگر فروشنده در از بین رفتن آن نقشی نداشته باشد. به همین دلیل، قانون برای حمایت از عدالت اقتصادی، مفهوم ضمان معاوضی را پیش‌بینی کرده هست.
اقسام ضمان معاوضی؛ پیش و پس از تحویل
حقوقدانان، ضمان معاوضی را بر اساس زمان وقوع تلف مال به دو نوع تقسیم می‌کنند: ضمان معاوضی قبل از تسلیم و ضمان معاوضی بعد از تسلیم. در حالت نخست، اگر کالا پیش از تحویل به خریدار از بین برود، تحقق ضمان منوط به دو شرط هست؛ نخست آن‌که تلف کالا باید پیش از تحویل رخ داده باشد و دوم آن‌که مبیع، «مال معین» باشد نه کالای کلی. زیرا در معاملات مربوط به اموال کلی، فروشنده امکان داردد کالای مشابهی را جایگزین کند، اما در مورد مال معین، چنین امکانی وجود ندارد و مسئولیت بر عهده فروشنده باقی می‌ماند.
در مقابل، ضمان معاوضی بعد از تسلیم به دو حالت تقسیم خواهد گردید. در نوع نخست که «ضمان موقت» نام دارد، تا زمانی‌که خریدار دارای خیارات قانونی مانند خیار مجلس، حیوان یا شرط باشد، فروشنده همچنان در برابر تلف مال مسئول هست. در نوع دوم، که به آن ضمان دائمی یا ضمان درک گفته خواهد گردید، اگر پس از معامله مشخص شود که مبیع در مالکیت فرد دیگری بوده هست، فروشنده موظف هست مبلغ دریافتی را به خریدار بازگرداند و خریدار نیز باید مال را به مالک واقعی تحویل دهد.
ضمان درک؛ مسئولیتی بدون محدودیت زمانی
ضمان درک حالتی هست که ممکن هست سال‌ها پس از معامله نیز مطرح شود. اگر مشخص شود مالی که فروخته شده، متعلق به دیگری بوده، فروشنده باید مبلغ دریافتی را پس دهد. حتی در حالتی که فروشنده پول را گرفته اما کالا را تحویل نداده هست، در حقوق گفته خواهد گردید او ضامن درک ثمن هست.
در مقابل، اگر خریدار مالی را دریافت کرده باشد که بعداً معلوم شود متعلق به دیگری هست، او موظف هست آن را بازگرداند و در حکم غاصب شناخته خواهد گردید.
دانستن ضمان معاوضی، ضرورت امروز بازار
ضمان معاوضی، مفهومی کلیدی برای حفظ تعادل در روابط اقتصادی هست. بر اساس قانون، اگر کالای معین پیش از تحویل از بین برود، فروشنده مسئول هست و باید وجه دریافتی را پس دهد. اما پس از تحویل، مالکیت به خریدار منتقل شده و تلف مال معمولاً به عهده اوست، مگر در موارد استثنایی قانونی.
آچندین اوقات از این قاعده، نه‌تنها برای فعالان اقتصادی بلکه برای همه شهروندان اهمیت دارد؛ چرا که دانستن حدود مسئولیت در زمان بروز خسارت، از بروز بسیاری از اختلافات تجاری و حقوقی جلوگیری انجام می‌دهد.
دیدگاه‌ها