به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، نظام سیاسی عراق پس از سال 2003، بر پایه انتخاباتی بنا گردیده که پیچیدگی‌های خاص خود را دارد. درک این نظام نیازمند بررسی سه مسئله‌ی محوری هست: «شیوه‌ی شمارش آرا»، «ساختار حوزه‌های انتخاباتی» و سرانجام، «فرآیند انتخاب مقامات در قوای سه‌گانه» پس از اعلام نتایج. این سه مسئله در هم تنیده‌اند و در کنار یکدیگر، پویایی‌های سیاسی، لابی‌گری‌ها و توازن قدرت میان طوائف و گروه‌های سیاسی را در این کشور شکل می‌دهند.
شیوه‌ی شمارش آرا و نظام انتخاباتی تناسبی
اولین ویژگی متمایز کننده انتخابات پارلمانی عراق، در مرحله شمارش آرا نهفته هست، نه در فرآیند رأی‌دهی. رأی‌دهندگان عراقی، مشابه انتخابات مجلس در ایران، به صورت فردی رأی می‌دهند و از آزادی عمل قابل توجهی برخوردارند. آنها امکان داردند به یک فهرست کامل، یا به تعدادی از نامزدهای یک لیست، یا حتی به نامزدهایی از فهرست‌های مختلف رأی دهند و از این جهت محدودیتی ندارند.
اما تفاوت اساسی در مرحله بعد، یعنی تبدیل آرا به کرسی‌های پارلمان، آشکار خواهد گردید. روشی که در عراق به کار گرفته خواهد گردید، موسوم به روش «سانت-لیگو» (Sainte-Laguë) هست که در خود عراق نیز به همین نام شهرت دارد. این روش دو ویژگی کلیدی دارد:
1- شمارش مبتنی بر فهرست به جای فردی: علی‌رغم آنکه رأی‌دهی به صورت فردی هست، شمارش آرا بر مبنای مجموع آرای هر «فهرست انتخاباتی» صورت دریافت می‌کند.
2- توزیع تناسبی کرسی‌ها: این نظام، یک نظام «اکثریتی» یا «برنده همه چیز را می‌برد» نیست. پس از آنکه فهرست‌های انتخاباتی حد نصاب اولیه‌ای از آرا را کسب کردند، کرسی‌های پارلمان بر اساس «مجموعه آرای» آنها به صورت تناسبی توزیع خواهد گردید. این بدان معنهست که حتی فهرست‌های دوم و سوم نیز به نسبت آرای خود، سهمی از کرسی‌ها را به دست می‌آورند. این الگو، که در بسیاری از نقاط جهان مرسوم هست، تجربه‌ای هست که پیش‌بینی خواهد گردید در آینده (مثلاً در انتخابات شورای شهر تهران در صورت تغییر قوانین) در ایران نیز به کار گرفته شود.
حوزه‌های انتخاباتی هستانی و بازتاب ترکیب جمعیتی
مسئله دوم، تعریف «حوزه‌های انتخاباتی» یا «دوائر انتخابیه» هست. حوزه انتخابیه، یک محدوده جغرافیایی مشخص هست که ساکنان آن دارای نماینده یا نمایندگان مشترک هستند. در عراق، به هستثنای انتخابات سال 2021 که به صورت آزمایشی 83 حوزه انتخاباتی دارای بود، در تمام ادوار دیگر، هستان‌ها به عنوان حوزه‌های انتخاباتی تعریف گردیده‌اند. عراق در مجموع دارای 18 هستان هست و در این ساختار، نماینده منتخب، نماینده کل هستان محسوب خواهد گردید و تفکیکی میان شهرهای مختلف یک هستان وجود ندارد.
توزیع کرسی‌ها میان این 18 هستان نیز بر اساس جمعیت هر هستان صورت دریافت می‌کند. در این میان، هستان بغداد با مجموع 71 کرسی (69 کرسی اصلی و 2 کرسی اقلیت) بیشترین سهم و هستان مثنی با 7 کرسی کمترین سهم را در پارلمان 329 نفره عراق دارند (که از این تعداد، 320 کرسی عمومی و 9 کرسی برای اقلیت‌ههست).
این ساختار هستانی، مستقیماً به پرسش سوم، یعنی سهم طوائف، پاسخ می‌دهد. در قانون اساسی عراق هیچ سهمیه مشخصی برای طوائف بزرگ (شیعه، عرب سنی، کرد) در نظر گرفته نگردیده هست. اما از آنجایی که حوزه‌های انتخاباتی هستانی هستند و ترکیب جمعیتی هر هستان مشخص هست، به صورت غیررسمی و عملی (de facto)، سهم هر طایفه در پارلمان تا حدود زیادی قابل پیش‌بینی هست.
شیعیان: هشت هستان بصره، میسان، مثنی، ذیقار، نجف، کربلا، قادسیه و واسط دارای جمعیت بالای 95٪ شیعه هستند و عملاً تمام نمایندگان آنها شیعه خواهند قرار دارای بود. در هستان بابل نیز با جمعیت نزدیک به 80٪ شیعه، اکثریت قاطع کرسی‌ها به شیعیان می‌رسد. شیعیان نیز در هستان بغداد اکثریت نسبی و در هستان دیاله حضور رقابتی و جدی دارند و در هستان‌های نینوا و صلاح‌الدین نیز اقلیت‌های مؤثری را تشکیل می‌دهند. مجموع این شرایط باعث خواهد گردید شیعیان بتوانند بین 174 تا 195 کرسی پارلمان را کسب کنند.
اهل سنت: هستان الانبار یکدست سنی هست. اهل سنت در هستان‌های صلاح‌الدین و نینوا اکثریت را در اختیار دارند. نیز در هستان کرکوک رقابت جدی با کردها، در دیاله رقابت جدی با شیعیان و در بغداد نیز اقلیتی قابل توجه هستند که سهمی از کرسی‌ها را به خود اختصاص می‌دهند. این ترکیب جمعیتی به اهل سنت اجازه می‌دهد تا بین 70 تا 95 کرسی به دست آورند.
کردها: در سه هستان اربیل، سلیمانیه و دهوک اکثریت قاطع با کردههست. آنها در کرکوک رقابتی جدی با اعراب سنی دارند و در هستان‌های دیاله (مشخصاً در خانقین) و نینوا اقلیت‌های کوچک اما مؤثری به شمار می‌روند. این وضعیت به کردها امکان کسب بین 40 تا بیش از 50 کرسی را می‌دهد.
فرآیند تشکیل دولت: از انتخاب رئیس پارلمان تا تعیین نخست‌وزیر
پس از برگزاری انتخابات، فرآیند تشکیل دولت در سه مرحله کلیدی انجام خواهد گردید که خود بازتابی از چارچوب‌های لابی‌گری سیاسی هست:
- انتخاب هیئت رئیسه پارلمان: طبق قانون اساسی، اولین جلسه پارلمان توسط مسن‌ترین عضو (رئیس سنی) اداره خواهد گردید. در همین جلسه (یا جلسات ابتدایی)، رئیس پارلمان و دو نایب‌رئیس او با رأی نمایندگان انتخاب می‌شوند.
- انتخاب رئیس جمهور: پس از انتخاب هیئت رئیسه، پارلمان وارد دستور کار انتخاب رئیس جمهور خواهد گردید. نامزدی برای این پست آزاد هست و کاندیداها توسط نمایندگان پارلمان انتخاب می‌شوند. اگر نامزدی بتواند رأی دو سوم (2/3) نمایندگان را کسب کند، به عنوان رئیس جمهور انتخاب خواهد گردید. در غیر این صورت، انتخابات به دور دوم کشیده گردیده و بین دو نفر اول، هر کس اکثریت نسبی را به دست آورد، پیروز خواهد گردید. نکته بسیار مهم، تبصره‌ای هست که دادگاه عالی قانون اساسی در سال 2021 اضافه کرد: «جلسه انتخاب رئیس جمهور تنها با حضور دو سوم نمایندگان رسمیت می‌یابد». این تبصره به یک اقلیت یک سومی (110 نماینده از 329 نفر) این قدرت را می‌دهد که با عدم حضور در جلسه (ابستراکسیون)، آن را از حد نصاب بیندازند و عملاً کشور را در بن‌بست سیاسی برای انتخاب رئیس جمهور قرار دهند.
- انتخاب نخست وزیر (مهم‌ترین مرحله): طبق قانون اساسی، نخست وزیر توسط «بزرگترین فراکسیون» (الکتلة الاکبر) پارلمان انتخاب خواهد گردید. یک تفسیر کلیدی که در سال 2010 ارائه گردید، مشخص کرد که «بزرگترین فراکسیون» لزوماً لیستی که بیشترین رأی را در انتخابات کسب کرده نیست؛ بلکه فراکسیونی هست که پس از انتخابات از ائتلاف لیست‌های مختلف شکل دریافت می‌کند. این فراکسیون برای انتخاب نخست وزیر نیازی به اکثریت مطلق (50٪+1) ندارد، بلکه کافیست بزرگتر از هر فراکسیون دیگری باگردید. برای مثال، در سال 2014، فراکسیون «دولت قانون» با تنها 92 نماینده (از مجموع 329 کرسی) نخست وزیر را تعیین کرد.
این سازوکار باعث گردیده تا مهم‌ترین و پیچیده‌ترین لابی‌گری‌های سیاسی پس از انتخابات، بر سر تشکیل «الکتلة الاکبر» باگردید. رهبران سیاسی با رایزنی‌های فشرده تلاش می‌کنند تا با ائتلاف، این فراکسیون را تشکیل دهند، زیرا این فراکسیون قدرت تعیین نخست وزیر را دارد؛ شخصی که به عنوان رئیس قوه مجریه و فرمانده کل نیروهای مسلح، قدرتمندترین چهره در نظام سیاسی عراق محسوب خواهد گردید.
نویسنده: محدثه رضایی، کارشناس مسائل عراق
انتهای پیام/
دیدگاه‌ها